/ Gdy testament budzi wątpliwości – rola sądu w interpretacji ostatniej woli

Sporządzenie testamentu to czynność, która pozwala na uregulowanie kwestii spadkowych według woli testatora. W praktyce zdarzają się jednak sytuacje, w których jego treść pozostawia więcej pytań niż odpowiedzi. Mogą pojawić się wątpliwości nie tylko co do jego treści, ale również formy, a niekiedy nawet autentyczności. Gdy zapisy testamentu są niejasne, sprzeczne albo budzą wątpliwości co do intencji spadkodawcy, wówczas kluczową rolę odgrywa sąd, którego zadaniem jest odczytanie rzeczywistego zamiaru zmarłego, poprzez dokonanie wykładni testamentu, zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego. Jak wygląda ten proces oraz na jakich zasadach opiera się sądowa interpretacja ostatniej woli spadkodawcy? Odpowiedzi udzielamy w niniejszym artykule.

Testament w świetle Kodeksu cywilnego

Zagadnienia związane z sporządzeniem testamentu uregulowane zostały w art. 941 – 990 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 941 Kodeksu cywilnego, rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Testament może sporządzić każda osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych. To dokument, w którym spadkodawca samodzielnie decyduje o tym, jak po jego śmierci zostanie rozdysponowany jego majątek oraz kto konkretnie otrzyma należące do niego dobra.

Ustawodawca przewiduje różne formy testamentów, przy czym najczęściej spotykany jest testament własnoręczny (holograficzny), notarialny oraz allograficzny (gdy spadkodawca oświadcza ostatnią wolę ustnie w obecności urzędnika i dwóch świadków, jest ona spisywana w protokole i podpisana).

W praktyce to właśnie forma testamentu często decyduje o tym, czy jego treść będzie budziła wątpliwości interpretacyjne. Przykładowo testament notarialny, a więc sporządzony przed notariuszem, cechuje się wysokim stopniem formalnej poprawności oraz precyzją zapisu. Jest sporządzany w formie aktu notarialnego, z zachowaniem rygorów prawnych i pod nadzorem profesjonalisty. Notariusz nie tylko dba o zgodność dokumentu z przepisami, ale też pomaga testatorowi jasno sformułować jego wolę. Dlatego testamenty notarialne raczej rzadko bywają przedmiotem sporów o interpretację – ich treść jest z reguły jasna i konkretna.

Zupełnie inaczej wygląda sytuacja w przypadku testamentów własnoręcznych (holograficznych), które – mimo, że są w pełni ważne, o ile spełniają określone przepisami Kodeksu cywilnego wymogi – często sporządzone są przy użyciu nieprecyzyjnego języka, zawierają nieścisłości a czasem nawet zapisy wewnętrznie sprzeczne. Nieprecyzyjne opisy przedmiotów majątku czy niepełne dane osób wskazanych jako spadkobiercy sprawiają, że to właśnie testamenty własnoręczne najczęściej trafiają pod sądową lupę.

Wątpliwości interpretacyjne – co może je wywołać?

Wątpliwości interpretacyjne testamentu mogą wynikać z różnych przyczyn, m.in.:

• nieprecyzyjnego języka użytego w testamencie (np. niejasne sformułowania, brak konkretnych danych identyfikujących osoby lub przedmioty majątkowe),
• sprzeczności między różnymi zapisami testamentu,
• niezgodności z przepisami prawa, które mogą skutkować nieważnością całości lub części rozrządzenia,
• domniemanej lub nieujawnionej intencji spadkodawcy, która nie wynika wprost z treści testamentu,
• sporządzenia więcej niż jednego testamentu (wówczas pojawia się kwestia, który dokument obowiązuje)
• zarzutów co do poczytalności spadkodawcy lub wpływu osób trzecich (groźba, błąd, podstęp).

Rola sądu w interpretacji testamentu – zasady wykładni

Sąd, oceniając ważność i treść testamentu, opiera się nie tylko na jego literalnym brzmieniu, ale przede wszystkim na rzeczywistej woli spadkodawcy. W tym kontekście kluczowe znaczenie ma przepis art. 948 Kodeksu cywilnego, który określa, jak należy tłumaczyć poszczególne postanowienia testamentowe.

Zgodnie z treścią przywołanego artykułu 948 Kodeksu cywilnego:

§  1. Testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy.

§  2. Jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść.

Najważniejszą zasadą wykładni testamentu jest ustalenie rzeczywistej woli testatora. Chodzi o to, aby zrozumieć, co osoba zmarła tak naprawdę chciała osiągnąć, sporządzając testament – niezależnie od tego, czy wyraziła to jasno i klarownie. Sąd nie ogranicza się do dosłownej, literalnej treści testamentu, ale analizuje również okoliczności jego sporządzenia oraz intencje spadkodawcy, zwłaszcza wtedy, gdy sformułowania testamentowe są niejasne, zbyt ogólne albo mogą być rozumiane na różne sposoby.

W tym celu sąd może posłużyć się różnymi środkami dowodowymi, np.:

• przesłuchać świadków, czyli osoby, które znały spadkodawcę i mogą opowiedzieć, co mówił o swoim majątku i komu chciał go przekazać (np. bliscy krewni, sąsiedzi, przyjaciele);
• przeanalizować wcześniejsze wypowiedzi i zachowania spadkodawcy, np. czy wcześniej wspominał komuś, co planuje zrobić z domem, firmą lub oszczędnościami;
• ocenić sytuację życiową i relacje rodzinne spadkodawcy, np. czy pozostawał w bliskim kontakcie z którąś z osób wymienionych w testamencie, czy może była to relacja formalna, ale pozbawiona emocjonalnej więzi;
• skorzystać z opinii biegłych, gdy pojawiają się wątpliwości co do stanu psychicznego testatora albo autentyczności dokumentu.

W kontekście środków dowodowych, które mogą posłużyć do ustalenia rzeczywistej woli spadkodawcy w przypadku wątpliwości interpretacyjnych co do treści testamentu, warto przywołać stanowisko Sądu Najwyższego, wyrażone m.in. w uchwale z dnia 26 lutego 2021 roku (sygn. akt: III CZP 24/20), zgodnie z którym:

“Wykładni testamentu należy dokonywać z uwzględnieniem okoliczności jego sporządzenia, które mogą być ustalane z wykorzystaniem wszelkich środków dowodowych.”

Takie stanowisko powoduje, że bardzo dużą rolę w interpretacji słów testatora zawartych w testamencie odgrywa postępowanie dowodowe, które zmierza do ustalenia,  jaka była rzeczywista wola testatora tak, aby została ona wcielona w życie.

W przypadku niejasnych sformułowań sąd kieruje się nie tylko literą testamentu, ale również zasadami logiki, doświadczenia życiowego oraz kontekstem społecznym i osobistym, w jakim funkcjonował spadkodawca. Przykładowo, jeśli spadkodawca zapisał „dom moim dzieciom”, a miał kilkoro dzieci, sąd może uznać, że chodziło mu o równe udziały, nawet jeśli nie zostało to literalnie wskazane.

Ustalając rzeczywistą wolę spadkodawcy, sąd nie tworzy nowego testamentu, ale stara się jak najlepiej zrozumieć ten, który już istnieje. Chodzi o to, by nie dopuścić do sytuacji, w której majątek trafi nie do tej osoby, którą zmarły chciał obdarować, tylko do tej, która została wymieniona przypadkiem, nieprecyzyjnie lub wskutek nieporozumienia.

Oto kilka przykładów braku precyzyjnego sformułowania treści testamentu i powstałych w związku z tym problemów interpretacyjnych:

Przykład 1: Brak precyzji

Spadkodawca napisał: „Zapisuję moją nieruchomość w Warszawie mojej siostrzenicy Kasi.” Problem: posiadał kilka nieruchomości w Warszawie, a miał dwie siostrzenice o imieniu Katarzyna.

Przykład 2: Sprzeczność zapisów

W jednym akapicie testamentu spadkodawczyni wskazała Jana jako jedynego spadkobiercę, a w innym zapisała cały majątek swojemu partnerowi życiowemu.

Przykład 3: Użycie potocznych lub niejednoznacznych wyrażeń

Spadkodawca napisał: „Mój majątek ma przypaść temu, kto się mną opiekował”, przy jednoczesnym braku jednoznacznego wskazania konkretnej osoby.

Zasada favor testamenti

W prawie spadkowym obowiązuje bardzo ważna zasada, tzw. favor testamenti, czyli przychylności wobec testamentu. Oznacza ona, że w sytuacji, gdy testament można rozmaicie tłumaczyć, to wówczas należy przyjąć taką interpretację, która pozwala utrzymać w mocy rozrządzenia spadkodawcy. Jeśli istnieje choćby niewielka możliwość, aby uznać testament za ważny i dający się wykonać – należy to zrobić.

W praktyce sąd, mając do czynienia z niejasnym, niepełnym lub nie do końca zgodnym z przepisami testamentem, będzie starał się zinterpretować go w taki sposób, aby nie uznać go za nieważny, jeśli tylko można tego uniknąć. To oznacza, że nawet testament z pewnymi brakami lub nietypowym językiem może być uznany za skuteczny, o ile da się ustalić, co spadkodawca miał na myśli.

Zasada ta nie oznacza jednak, że wszystko wolno i każdy testament da się „uratować”. Jeżeli testament w oczywisty sposób narusza przepisy (np. został sporządzony przez osobę nieposiadającą zdolności do czynności prawnych albo pod wpływem groźby czy nie został opatrzony podpisem), sąd nie może na to „przymknąć oka”. Ale w sytuacjach granicznych – gdy rozstrzyga się, czy dokument jest wystarczająco jasny, zrozumiały lub zgodny z wymogami – favor testamenti daje szansę, by wola zmarłego została uszanowana, a nie odrzucona z powodu drobnostki.

W orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego wielokrotnie podkreślano, że sąd ma obowiązek wykładni testamentu w sposób umożliwiający możliwie pełne urzeczywistnienie woli testatora (np. ostanowienie SN z 5.10.2021 r., I CSK 371/21). Podkreśla się również, że nawet niejasne lub potoczne sformułowania nie mogą prowadzić automatycznie do nieważności testamentu, jeśli da się ustalić, co spadkodawca chciał osiągnąć.

Podsumowując, interpretacja testamentu przez sąd to proces wymagający precyzyjnej analizy nie tylko treści dokumentu, ale również zamiarów i okoliczności towarzyszących jego sporządzeniu. W świetle przepisów Kodeksu cywilnego sąd ma za zadanie dążyć do jak najpełniejszego urzeczywistnienia woli spadkodawcy, nawet jeśli wymaga to odejścia od literalnego brzmienia testamentu. Z tego względu każda sprawa testamentowa, która budzi wątpliwości, powinna być traktowana indywidualnie i z uwzględnieniem całokształtu okoliczności.

Przeczytaj również artykuł na temat testamentu audiowizualnego.