/ Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci czyli jak zadbać o pieniądze zgromadzone w banku na wypadek śmierci

Śmierć bliskiej osoby to trudne doświadczenie, które wiąże się nie tylko z emocjonalnym obciążeniem, ale także z koniecznością uporządkowania jej spraw majątkowych.  Jedną z praktycznych kwestii, która często pojawia się w takich sytuacjach, jest dostęp do środków zgromadzonych na rachunkach bankowych zmarłego. Choć standardowo pieniądze te wchodzą w skład spadku i podlegają postępowaniu spadkowemu, prawo przewiduje rozwiązanie, które pozwala na ich przekazanie po śmierci posiadacza rachunku bankowego wskazanym osobom w sposób znacznie prostszy i szybszy. Chodzi o tzw. dyspozycję wkładem na wypadek śmierci. W niniejszym artykule wyjaśniamy, na czym polega ta instytucja, jakie są jej ograniczenia, kto może z niej skorzystać i jakie skutki prawne niesie za sobą.

Czym jest dyspozycja wkładem na wypadek śmierci?

Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci to mechanizm przewidziany w art. 56 ustawy Prawo bankowe, który umożliwia posiadaczowi rachunku bankowego wskazanie osoby, która po jego śmierci otrzyma zgromadzone tam środki – bez konieczności przeprowadzania postępowania spadkowego. Zgodnie z tym przepisem, posiadacz rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej może polecić bankowi wypłatę – po swojej śmierci – określonej kwoty pieniężnej na rzecz wskazanej osoby.

Dzięki złożeniu dyspozycji na wypadek śmierci można umożliwić bliskim szybki dostęp do środków zgromadzonych na rachunku bankowym, które w przeciwnym razie zostałyby zablokowane natychmiast po śmierci właściciela rachunku. W praktyce pozwala to wskazanym osobom uzyskać środki, które mogą być niezbędne w celu pokrycia bieżących wydatków – takich jak rachunki, wypłaty gotówki czy spłata kredytów – bez konieczności oczekiwania na zakończenie formalności spadkowych. Jest to istotne, ponieważ z chwilą śmierci posiadacza rachunku wszelkie upoważnienia do korzystania z konta zostają wstrzymane do momentu uzyskania sądowego potwierdzenia nabycia spadku lub notarialnego poświadczenia dziedziczenia.

Jest to więc szczególna forma rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci, niebędąca testamentem, ale wywołująca określone skutki prawne. Dzięki niej możliwe jest szybkie przekazanie środków wybranej osobie, z pominięciem pozostałych spadkobierców.

Kto może wydać taką dyspozycję i na czyją rzecz?

Z brzmienia art. 56 ustawy Prawo bankowe wynika, że dyspozycji może dokonać wyłącznie posiadacz rachunku bankowego prowadzonego dla osoby fizycznej. Może to być rachunek oszczędnościowy, oszczędnościowo-rozliczeniowy, terminowa lokata albo rachunek oszczędnościowy walutowy (tj. rachunek prowadzony na rzecz osoby fizycznej w celu nie związanym z prowadzoną działalnością gospodarczą lub rolniczą). Nie ma natomiast możliwości złożenia takiej dyspozycji w odniesieniu do rachunków prowadzonych dla osób prawnych,  rachunków wspólnych, rachunków osób małoletnich i ubezwłasnowolnionych czy wspólników spółek cywilnych.

Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci może być dokonana wyłącznie na rzecz następujących osób:

• małżonka,
• wstępnych (czyli dzieci, wnuków itd.),
• zstępnych (czyli rodziców, dziadków),
• rodzeństwa.

Oznacza to, że nie można wskazać jako beneficjenta np. przyjaciela, partnera niepozostającego w związku małżeńskim ani osoby prawnej.

Po śmierci posiadacza rachunku, który uprzednio złożył dyspozycję na wypadek śmierci, bank zobowiązany jest poinformować osoby w niej wskazane o przysługującym im prawie do wypłaty środków. Dlatego tak istotne jest, aby osoby składające dyspozycję pamiętały o regularnym aktualizowaniu danych kontaktowych beneficjentów – zwłaszcza adresów korespondencyjnych. Umożliwia to sprawne dotarcie informacji do uprawnionych i przyspiesza realizację dyspozycji.

Jak sporządzić dyspozycję?

Dyspozycja składana jest bezpośrednio w banku prowadzącym rachunek. Może być złożona w formie pisemnej lub elektronicznej – w zależności od polityki banku. Należy w niej wskazać dane osoby uprawnionej (imię, nazwisko, PESEL lub inny identyfikator) oraz ewentualnie kwotę, jaka ma jej przypaść.

Można wskazać jedną osobę lub podzielić środki między kilka osób uprawnionych. Warto pamiętać, że łączna kwota wypłat dokonanych na podstawie wszystkich dyspozycji złożonych przez jedną osobę nie może przekroczyć dwudziestokrotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat z zysku – według danych GUS z miesiąca poprzedzającego śmierć posiadacza rachunku. Jeśli ta kwota zostanie przekroczona, nadwyżka wchodzi do spadku.

Jeżeli posiadacz rachunku wydał więcej niż jedną dyspozycję wkładem na wypadek śmierci, a łączna suma dyspozycji przekracza limit, o którym mowa powyżej, to dyspozycja wydana później ma pierwszeństwo przed dyspozycją wydaną wcześniej.

Posiadacz rachunku może w każdym czasie:

• odwołać dyspozycję,
• zmienić osobę uprawnioną,
• zmienić kwotę objętą dyspozycją.

Wszystkie te zmiany wymagają wizyty w banku lub dokonania odpowiednich czynności poprzez bankowość elektroniczną, jeśli bank przewiduje taką możliwość.

Skutki prawne dyspozycji

Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci nie jest rozporządzeniem testamentowym – jest to umowa cywilnoprawna zawarta między posiadaczem rachunku a bankiem, której skutki aktualizują się po śmierci klienta.

Środki wypłacone na podstawie dyspozycji nie wchodzą do spadku, a osoba uprawniona nabywa do nich prawo na podstawie przepisów Prawa bankowego. To oznacza, że bank – po okazaniu aktu zgonu i dokumentu tożsamości uprawnionego – może dokonać wypłaty środków bez konieczności oczekiwania na zakończenie postępowania spadkowego.

Warto wiedzieć, że środki te są jednak traktowane przez prawo cywilne jako darowizna dokonana na wypadek śmierci, a co za tym idzie – podlegają doliczeniu do substratu zachowku. W praktyce oznacza to, że osoba nieuwzględniona w dyspozycji, ale mająca prawo do zachowku, może dochodzić od beneficjenta wypłaty odpowiedniej kwoty tytułem uzupełnienia zachowku.

Osoby otrzymujące środki z dyspozycji wkładem na wypadek śmierci nie są zwolnione z obowiązku podatkowego. Nabycie środków pieniężnych w ten sposób podlega zatem opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn, przy czym wysokość podatku zależy od stopnia pokrewieństwa i kwoty nabycia. Jeśli osoba uprawniona należy do najbliższej rodziny (grupa I podatkowa) i spełni odpowiednie warunki (np. zgłosi nabycie środków w ciągu 6 miesięcy), może skorzystać ze zwolnienia podatkowego.

Choć dyspozycja przypomina w swojej funkcji testament, to nie podlega takim samym rygorom formalnym. Istotnym  jest, że dyspozycja wkładem na wypadek śmierci stanowi odrębny sposób rozporządzenia majątkiem, który ma pierwszeństwo przed postanowieniami testamentu w zakresie środków objętych dyspozycją. Środki objęte dyspozycją na wypadek śmierci nie podlegają rozporządzeniu testamentowemu, ponieważ testament nie może skutecznie zmienić umowy zawartej z bankiem. W praktyce oznacza to, że nawet jeśli w testamencie postanowimy, iż wszystkie środki mają przypaść konkretnej osobie, a wcześniej złożyliśmy dyspozycję na rzecz kogoś innego – bank wypłaci pieniądze wskazanemu w dyspozycji – o ile nie została ona wcześniej odwołana.

Porównując natomiast dyspozycję wkładem na wypadek śmierci a pełnomocnictwo do rachunku bankowego kluczowa różnica polega na tym, że pełnomocnictwo funkcjonuje tylko za życia właściciela konta, wygasając wraz z jego śmiercią, co skutkuje brakiem możliwości wypłaty środków zgromadzonych na rachunku po śmierci posiadacza. W takiej sytuacji środki mogą zostać szybko wypłacone tylko na podstawie dyspozycji wkładem na wypadek śmierci, gdyż jest to rodzaj upoważnienia, które działa dopiero po śmierci posiadacza konta.

Podsumowanie

Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci to skuteczne i stosunkowo proste narzędzie, które – przy zachowaniu pewnych formalnych wymogów – umożliwia szybkie i efektywne przekazanie środków zgromadzonych w banku osobom najbliższym i zabezpieczenie tym samym wybranych osób na wypadek śmierci posiadacza rachunku. Choć jej znaczenie jest duże, warto pamiętać o ograniczeniach ustawowych – zarówno co do kręgu osób uprawnionych, jak i maksymalnej wysokości wypłat.