/ Naliczanie odsetek od odsetek – czy jest zgodne z prawem?

Podjęcie decyzji o zaciągnięciu zobowiązania finansowego w postaci pożyczki czy kredytu, w większości przypadków wiąże się z koniecznością zwrotu nie tylko udostępnionego kapitału, ale również odsetek naliczonych od pożyczonej kwoty. Odsetki stanowią wynagrodzenie dla pożyczkodawcy/kredytodawcy za udzielenie nam świadczenia pieniężnego. Ich wysokość uzależniona jest od stopy procentowej oraz czasu, na jaki zaciągamy kredyt czy pożyczkę. W obecnie obowiązującym stanie prawnym odsetki mogą zostać naliczone tylko od kwoty świadczenia głównego (tj. kwoty pożyczonego kapitału), a naliczanie odsetek od zaległych odsetek, czyli tzw. anatocyzm, jest prawnie zabroniony. Od tej zasady istnieją jednak pewne wyjątki, o których warto pamiętać.

Kiedy należą się odsetki?

Na powyższe pytanie odpowiedzi dostarcza treść art. 359 § 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy wynika to z:

• Czynności prawnej – jako przykład może posłużyć zastrzeżenie odsetek w umowie, co spowoduje, że umowa taka stanie się z woli stron umową odpłatną np. oprocentowana umowa pożyczki. Odsetki powinny być traktowane w takim wypadku jako wynagrodzenie za to, że wierzyciel nie może korzystać z pożyczonych pieniędzy do chwili ich zwrotu;
• Ustawy – głównym ustawowym tytułem do naliczania odsetek jest art. 481 § 1 Kodeksu cywilnego, który reguluje obowiązek zapłaty odsetek w razie uchybienia przez dłużnika terminowi świadczenia pieniężnego. Odsetki należą się wówczas za sam fakt opóźnienia w spłacie zobowiązania przez dłużnika;
• Orzeczenia sądu – przykładowo uregulowanie przyjęte w art. 212 § 3 Kodeksu cywilnego, normujące dopłaty i spłaty przy zniesieniu współwłasności, zawiera upoważnienie dla sądu do oznaczania wysokości i terminu uiszczania odsetek;
• Decyzji innego właściwego organu.

Zakaz anatocyzmu

Zakaz naliczania odsetek od zaległych odsetek został wprowadzony, aby zapobiec powstawaniu sytuacji, w których zadłużenie dłużnika pomnażane jest w nieograniczony sposób, przez co dłużnik łatwo mógłby wpaść w szybko rosnącą pętlę zadłużenia. Ma on charakter bezwzględnie obowiązujący, co oznacza, że jedynie w ściśle określonych przypadkach możliwe jest naliczenie odsetek od odsetek. Zakaz ten ma zastosowanie do każdego rodzaju odsetek, a więc zarówno odsetek kapitałowych jak i odsetek za opóźnienie, bez względu na źródło ich powstania. W obecnym stanie prawnym od powyższego zakazu przewidziane zostały jednak dwa wyjątki.

Kiedy naliczanie odsetek od odsetek jest prawnie dopuszczalne?

Art. 482 Kodeksu cywilnego w aktualnym brzmieniu wprowadza dwa wyjątki od zakazu anatocyzmu. Zgodnie bowiem z treścią przywołanego artykułu, od zaległych odsetek można żądać odsetek za opóźnienie dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa, chyba że po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy.

Wyjątek pierwszy

W związku z powyższym, pierwszy wyjątek dotyczy wytoczenia przez wierzyciela powództwa o odsetki. Odsetek od zaległych odsetek wierzyciel może domagać się od chwili wniesieniu pozwu. Może także żądać odsetek od zaległych odsetek w wyniku rozszerzenia powództwa już w toku postępowania cywilnego. Powszechną praktykę stanowi obliczanie przez wierzycieli zaległych odsetek, istniejących na dzień wniesienia pozwu i wliczania ich do wartości przedmiotu sporu obok dochodzonej kwoty głównej. Zabieg doliczenia narosłych odsetek do kapitału nosi nazwę kapitalizacji odsetek. Po skapitalizowaniu odsetek wierzyciel wnosi o zasądzenie odsetek od całej obliczonej w taki sposób kwoty (a więc kwoty głównej i skapitalizowanych odsetek), od dnia wniesienia powództwa do dnia zapłaty.

Należy wskazać, że możliwość naliczania odsetek od zaległych odsetek od momentu wniesienia pozwu przez wierzyciela jest niezależna od wcześniejszego zawarcia przez strony umowy regulującej tę kwestię. Co istotne, strony w drodze porozumienia mogą zagadnienie to zmodyfikować, np. wykluczając możliwość naliczania odsetek od zaległych odsetek, także po chwili wytoczenia o nie powództwa.

Warto zwrócić uwagę na stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w postanowieniu z dnia 17 lutego 1997 r., II CKU 3/97, w świetle którego zasądzenie od dłużnika skapitalizowanych, zaległych odsetek z odsetkami za opóźnienie w ich płatności wyłącza możliwość dochodzenia odsetek od tych ostatnich odsetek.

Wyjątek drugi

Drugi wyjątek od zakazu anatocyzmu dotyczy sytuacji, w której strony już po powstaniu zaległych odsetek umówią się o doliczenie ich do sumy dłużnej. Nie mogą jednak zastrzec takiego rozwiązania w chwili zawarcia pierwotnej umowy, lecz dopiero po tym, jak powstaną zaległości. Zawarcie w umowie pierwotnej takiego postanowienia nie prowadzi jednak do nieważności całej umowy, a jedynie tego konkretnego postanowienia umownego. Przed powstaniem odsetek za opóźnienie nie jest także możliwe zawarcie umowy, w której dłużnik zgodzi się na zawarcie w przyszłości (po powstaniu zaległych odsetek) umowy o ich kapitalizację. W sytuacji, gdy strony już po powstaniu zaległych odsetek umówiły się o doliczenie ich do sumy dłużnej, nowo powstała suma dłużna może być oprocentowana na zasadach ogólnych, a skapitalizowane odsetki tracą swój samodzielny charakter. Jeżeli strony tego nie zrobią, od nowo powstałego długu naliczane zostają odsetki ustawowe. 

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 5 października 1994 r., III CZP 128/94, zwrócił uwagę na okoliczność, iż jeżeli, po doliczeniu umownych odsetek do sumy dłużnej dotychczasowego długu, powstanie opóźnienie w płatności nowo powstałej sumy dłużnej, to nie jest możliwe naliczenie od tych “odsetek od skapitalizowanych odsetek” kolejnych odsetek, chyba że strony ponownie zgodzą się umownie w myśl art. 482 § 1 KC na ich doliczenie do całej sumy dłużnej.

Zakaz naliczania odsetek od zaległych odsetek, a pożyczki długoterminowe

Należy zauważyć, że od dnia 15 lutego 2019 roku uchylony został przepis art. 482 § 2 Kodeksu cywilnego, który pozwalał na naliczanie odsetek od odsetek w przypadku pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe. Uchylenie wskazanego przepisu uzasadniano wprowadzaniem przez wskazaną regulację nadmiernego i nieuzasadnionego uprzywilejowania instytucji kredytowych. Warto jednak pamiętać, iż zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 6 grudnia 2018 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, do odsetek należnych przed dniem wejścia w życie tej ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe. Oznacza to, że jeżeli określone odsetki wynikające z pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe powstały przed dniem 15 lutego 2019 r. i miały charakter “odsetek zaległych” (odsetek za opóźnienie lub zwłokę), możliwe jest naliczanie od nich odsetek na zasadach dotychczasowych, a więc bez konieczności ich umownej kapitalizacji lub wytoczenia o nie powództwa. Przy czym nie jest możliwe naliczenie przez banki odsetek od zaległych odsetek w odniesieniu do umów pożyczkowych zawartych przed wejściem w życie nowelizacji, jeżeli zaległości powstały już po jej wejściu w życie.