/ Pozorność umowy o pracę a ubezpieczenie społeczne

Świadczenie pracy w oparciu o umowę o pracę jest najpopularniejszą formą zatrudnienia. Z tytułu wykonywania pracy każdy pracownik jest obowiązkowo objęty ubezpieczeniem emerytalnym, rentowym, wypadkowym oraz chorobowym, które mają chronić pracownika przed negatywnymi skutkami zdarzeń uniemożliwiających mu wykonywanie pracy. To pracodawca zobowiązany jest zgłosić pracownika do ubezpieczeń społecznych oraz dopełnić związanych z tym formalności, choć zgłoszenie takie ma jedynie charakter potwierdzający, ponieważ stosunek ubezpieczenia powstaje już w momencie zawarcia umowy o pracę. W praktyce zdarzają się sytuacje, w których ZUS kwestionuje ważność zawartej umowy o pracę (w szczególności, gdy zachodzi konieczność wypłaty wysokich świadczeń z tytułu ubezpieczenia) twierdząc, że została ona zawarta wyłącznie dla pozoru i odmawiając wówczas wypłaty świadczeń. Co to oznacza? Kiedy ZUS stwierdza pozorność umowy o pracę i jakie kroki prawne należy wówczas podjąć? Odpowiedzi udzielamy w niniejszym artykule.

Umowa o pracę jako tytuł ubezpieczenia

Jak czytamy w art. 22 Kodeksu pracy przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Zatrudnienie w warunkach określonych powyżej jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej umowy. Przytoczony przepis wymienia najważniejsze cechy, którymi musi charakteryzować się wykonywanie pracy, aby zostało ono uznane za stosunek pracy istniejący w oparciu o umowę o pracę.

Zgodnie z art. 6 ust. 1 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych pozostawanie w stosunku pracy jest tytułem do obowiązkowego ubezpieczenia zarówno emerytalno-rentowego, jak i chorobowego. Ubezpieczenie trwa od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia jego ustania.

Zasadniczą kwestią dla ZUS-u jest ustalenie, czy dana osoba podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym oraz stwierdzenie, czy zaistniał między stronami stosunek pracy w rozumieniu art. 22 Kodeksu pracy. Tylko tak rozumiany stosunek pracy jest podstawą do objęcia pracownika ubezpieczeniem i co się z tym wiąże, przyznaniem mu świadczeń. Wypłata świadczeń z ubezpieczenia jest uwarunkowana stwierdzeniem przez organ, że umowa o pracę została faktycznie zawarta, a nie wyłącznie dla pozoru, w celu otrzymania świadczenia.

Pozorność umowy

Pozorność oświadczenia woli została zdefiniowana w art. 83 § 1 Kodeksu cywilnego, w myśl którego nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności.

Mając na uwadze treść przytoczonego przepisu, w celu ustalenia pozorności zatrudnienia muszą zostać spełnione następujące przesłanki:

1. oświadczenie woli musi zostać złożone dla pozoru,

2. oświadczenie woli musi być złożone drugiej osobie,

3. adresat oświadczenia woli mając świadomość pozorności oświadczenia, zgadza się na zawarcie     umowy dla pozoru.

Pozorność złożonych oświadczeń woli prowadzi do sytuacji, w której istnieje sprzeczność między złożonymi oświadczeniami a prawdziwymi zamiarami stron czyli dochodzi do upozorowania przez strony na zewnątrz i wytworzenia przeświadczenia dla określonego kręgu odbiorców, nie wyłączając organów władzy publicznej, że czynność o określonej treści została przez strony skutecznie dokonana.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego oświadczenie woli złożone jest dla pozoru wtedy, gdy z góry powziętym zamiarem stron jest brak woli wywołania skutków prawnych przy jednoczesnej chęci wprowadzenia w błąd innych osób lub organów. W odniesieniu do umowy o pracę oświadczenia woli stron zawierają określone w art. 22 Kodeksu pracy elementy umowy o pracę – zobowiązanie pracownika do wykonywania pracy i zobowiązanie pracodawcy do wypłacania wynagrodzenia – natomiast ich pozorność polega na tym, że strony nie zamierzają osiągnąć skutków wynikających z umowy o pracę. Przy ich składaniu obie strony mają świadomość, że osoba określona w umowie jako pracownik nie będzie świadczyć pracy, a osoba figurująca jako pracodawca nie będzie korzystać z jej pracy.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 lutego 2000 r., sygn. akt II UKN 362/99, wprost wskazał, iż:

Jednocześnie nie podlega pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu osoba, która zawarła umowę o pracę dla pozoru, a więc w sytuacji, gdy przy składaniu oświadczeń woli obie strony mają świadomość, że osoba określona w umowie o pracę jako pracownik nie będzie świadczyć pracy, a osoba wskazana jako pracodawca nie będzie korzystać z jej pracy.

Powyższe znajduje potwierdzenie również w nowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego:

Umowa o pracę jest zawarta dla pozoru i nie może w związku z tym stanowić tytułu do objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym, jeżeli przy składaniu oświadczeń woli obie strony mają świadomość, że osoba określona w umowie jako pracownik nie będzie świadczyć pracy, a osoba określona jako pracodawca nie będzie korzystać z jej pracy, czyli gdy strony z góry zakładają, że nie będą realizowały swoich praw i obowiązków wypełniających treść stosunku pracy (wyrok z dnia 25 kwietnia 2019 r., I UK 44/18).

Kontrola ZUS

W sytuacji, gdy okoliczności zawarcia umowy o pracę budzą wątpliwości organu rentowego, weryfikuje on wówczas zakres obowiązków ubezpieczonego, realność wykonywanych przez niego zadań oraz prawidłowość i rzetelność obliczenia, potrącenia i opłacenia składek na ubezpieczenia społeczne.

ZUS ma prawo podważyć istnienie stosunku pracy jedynie wówczas, gdy uda mu się udowodnić, że pomimo zawarcia formalnej umowy o pracę, praca ta faktycznie nie była wykonywana. Organ rentowy powyższego może dokonać albo poprzez wykazanie, że umowa miała charakter pozorny, albo przez wykazanie, że umowa została zawarta w celu obejścia prawa lub jest ona niezgodna z zasadami współżycia społecznego.

Powyższe znajduje potwierdzenie w orzecznictwie sądowym:

O ile zatem cywilnoprawna charakterystyka czynności prawnej pozornej wyczerpuje się we wskazaniu jej trzech koniecznych elementów, które muszą wystąpić łącznie: oświadczenie woli musi być złożone tylko dla pozoru, oświadczenie woli musi być złożone drugiej stronie, adresat oświadczenia woli musi zgadzać się na dokonanie czynności prawnej jedynie dla pozoru, o tyle dla stwierdzenia pozorności umowy o pracę konieczne jest ponadto bezsporne ustalenie, że pracownik, który zawarł umowę o pracę faktycznie nie wykonywał obowiązków (wyrok Sądu Okręgowego w Gliwicach, VIII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 12 stycznia 2022 r., sygn. akt VIII U 613/21).

Z praktyki wynika, że ZUS najczęściej kwestionuje ważność zawartej umowy o pracę, na podstawie której dochodzi do zatrudnienia:

• członka rodziny;
• kobiety w ciąży;
• osoby o złym stanie zdrowia;
• osoby, której brakuje okresu zatrudnienia do otrzymania np. świadczenia emerytalnego.

Konsekwencje uznania umowy za pozorną

W sytuacji, gdy organ dojdzie do przekonania, że umowa o pracę została zawarta wyłącznie w celu uzyskania świadczeń z ubezpieczenia a pracownik w rzeczywistości nie świadczył pracy na rzecz pracodawcy, ZUS wydaje decyzję, w której stwierdza, że pracownik nie podlega obowiązkowo ubezpieczeniu np. rentowemu czy chorobowemu, właśnie z uwagi na fakt, że zdaniem ZUS-u zatrudnienie pracownika było pozorne. Od takiej decyzji ubezpieczony może się odwołać do sądu okręgowego, wydziału pracy i ubezpieczeń społecznych za pośrednictwem jednostki organizacyjnej ZUS, która wydała decyzję. Więcej o odwołaniu od decyzji ZUS pisaliśmy w osobnym artykule poświęconym temu zagadnieniu.

W odwołaniu pracownik powinien wykazać, że faktycznie świadczył pracę na rzecz pracodawcy tzn. wykonywał obowiązki pracownicze, pod kierownictwem pracodawcy, w czasie i miejscu oznaczonym przez pracodawcę, w związku z czym uzyskiwał od pracodawcy wynagrodzenie. Istotne jest wówczas udowodnienie wszelkimi środkami dowodowymi, że praca faktycznie była wykonywana. Nie można bowiem przyjmować pozorności zawarcia umowy o pracę w sytuacji, kiedy umowa ta faktycznie była realizowana.

Zgodnie z art. 83 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, jeżeli ZUS uzna odwołanie za słuszne, zmienia lub uchyla decyzję niezwłocznie, nie później niż w terminie 30 dni od dnia wniesienia odwołania. W przypadku nieuwzględnienia odwołania przez organ rentowy sprawa kierowana jest do rozpoznania przez sąd.  

Zaznaczenia wymaga, że pracownik, który odwołał się od decyzji ZUS, nadal pozostaje w stosunku pracy, wobec czego aż do prawomocnego rozstrzygnięcia sprawy powinien przychodzić do pracy i wykonywać obowiązki pracownicze na rzecz pracodawcy, zgodnie z treścią umowy o pracę. W przypadku natomiast, gdy sąd utrzyma w mocy decyzję ZUS, nie będzie konieczności rozwiązywania umowy o pracę, gdyż z mocy prawa taka umowa o pracę będzie nieważna.

Dla pracownika oznacza to wstrzymanie wypłaty świadczeń z ubezpieczeń społecznych oraz wezwanie do zwrotu już wypłaconych świadczeń. Dla pracodawcy powyższe rodzi obowiązek wyrejestrowania osoby, której dotyczy decyzja ZUS-u z dniem, z którym została zgłoszona oraz sporządzenia korekt dokumentów rozliczeniowych dotyczących danej osoby.

Jeżeli jesteś osobą, w stosunku do której ZUS wydał niekorzystną decyzję – zapraszamy do kontaktu z naszą Kancelarią! Pomagamy ubezpieczonym oraz płatnikom, w pierwszej kolejności analizując zasadność rozstrzygnięć podjętych przez ZUS, aby następnie zająć się prowadzeniem sprawy sądowej, jeżeli zdecydują się Państwo wnieść odwołanie do sądu, skutecznie dochodząc przysługujących ubezpieczonym praw na drodze sądowej.