/ Uchylenie się od skutków prawnych zawartej ugody

W poprzednim artykule pisaliśmy o ugodzie pozasądowej jako alternatywnej – w stosunku do procesu sądowego – metodzie rozwiązywania sporów. Do zawarcia ugody może dojść nie tylko przed sądem. Jest to również pewien rodzaj umowy, regulowanej przepisami Kodeksu cywilnego, do której mają zastosowanie m.in. przepisy części ogólnej kodeksu, w tym również te dotyczące wad oświadczenia woli. Od skutków prawnych zawartej ugody, podobnie jak innych umów, można się uchylić, jeśli zaistnieją ku temu odpowiednie przesłanki wskazane w przepisach.

Wady oświadczenia woli, którymi może być obarczona ugoda

Podpisując ugodę, bądź potwierdzając określone ustalenia ustnie wyrażamy wolę zawarcia ugody o określonej treści. Czynność, aby wywołała skutki prawne, musi opierać się na ważnym oświadczeniu woli, czyli być pozbawiona wad. Wady, którymi może być dotknięte oświadczenie woli związane z zawarciem ugody zostały wprost wymienione w przepisanych Kodeksu cywilnego dotyczących wad oświadczenia woli (art. 82-88 Kodeksu cywilnego), przy uwzględnieniu przepisów szczególnych (art. 918 Kodeksu cywilnego) dotyczących błędu w ugodzie, umożliwiających uchylenie się od skutków złożonego oświadczenia.

Jak wskazuje art. 82 Kodeksu cywilnego nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.

Kolejną z wad oświadczenia woli, określoną w art. 83 Kodeksu cywilnego, jest pozorność. Jest to sytuacja, w której jedna strona składa drugiej, za jej zgodą, oświadczenie dla pozoru, to znaczy bez zamiaru dokonania czynności prawnej lub z zamiarem wywołania innych skutków niż te określone w oświadczeniu. Pozorność oświadczenia woli pojawia się w sytuacjach, kiedy to strony są zgodne co do tego, że oświadczenie nie ma wywołać skutków prawnych albo ma wywołać inny skutek niż wynika to z treści porozumienia. W orzecznictwie wskazuje się, że zawarta ugoda będzie czynnością pozorną, jeżeli wola oraz intencje stron były inne niż to wynika z wyraźnego i kategorycznego brzmienia ugody.

Kwestie uchylenia się od oświadczenia woli złożonego pod wpływem groźby reguluje art. 87 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. Przykładem zawarcia ugody pod wpływem groźby (która musi być poważna i bezprawna) jest sytuacja, w której zgadzamy się zawrzeć ugodę określonej treści tylko dlatego, że druga strona grozi nam czy członkom naszej rodziny np. pobiciem.

Zawarcie ugody pod wpływem błędu – regulacja szczególna

W przepisie art. 918 Kodeksu cywilnego, będącym jednym z dwóch przepisów w Kodeksie cywilnym poświęconym konkretnie ugodzie, przewidziano szczególną regulację dotyczące uchylenia się od skutków prawnych ugody zawartej pod wpływem błędu. Artykuł 918 Kodeksu cywilnego jest przepisem szczególnym wobec art. 84 Kodeksu cywilnego znajdującego się w części ogólnej kodeksu. Taki układ sprawia, że do ugody zawartej pod wpływem błędu nie będzie miała zastosowania regulacja art. 84 Kodeksu cywilnego, dotycząca ogólnie błędu co do treści czynności prawnej, a przepis art. 918 Kodeksu cywilnego, odnoszący się konkretnie do zawarcia ugody pod wpływem błędu.

Jak czytamy w art. 918 § 1 Kodeksu cywilnego uchylenie się od skutków prawnych ugody zawartej pod wpływem błędu jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy błąd dotyczy stanu faktycznego, który według treści ugody obie strony uważały za niewątpliwy, a spór albo niepewność nie byłyby powstały, gdyby w chwili zawarcia ugody strony wiedziały o prawdziwym stanie rzeczy. Ponadto strony nie mogą uchylić się od skutków prawnych ugody z powodu odnalezienia dowodów co do roszczeń, których ugoda dotyczy, chyba że porozumienie zostało zawarte w złej wierze (§ 2).

Aby skutecznie powoływać się na pozostawanie w błędzie podczas zawierania ugody trzeba spełnić bardziej rygorystyczne wymogi, niż te, które obowiązują przy innych niż ugody typach czynności prawnych. Jednym z takich obostrzeń jest wymóg, aby błąd dotyczył stanu faktycznego, który w chwili zawarcia umowy obie strony, a nie tylko jedna z nich, uważały za niewątpliwy. W praktyce stan faktyczny, który strony ugody przyjmują za podstawę jej zawarcia, bywa obszernie opisywany w ugodzie, zwłaszcza na wstępie.

W orzecznictwie stan faktyczny, o którym mowa w art. 918 § 1 Kodeksu cywilnego określa się jako „ (…) całokształt okoliczności wpływających na treść ugody. Pojęcie to jest zatem szersze od pojęcia faktu i obejmuje zespół zdarzeń, okoliczności, ich cech i właściwości, które mogą mieć dla stron znaczenie, np. jako podstawa roszczeń” (tak np. Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 14 listopada 2014 r., I ACa 474/14). Warto podkreślić, że z punktu widzenia art. 918 § 1 Kodeksu cywilnego, istotny jest stan faktyczny istniejący w dacie zawarcia ugody, a nie okoliczności powstałe po jej zawarciu.

Skoro w przepisie art. 918 § 1 Kodeksu cywilnego mowa jest o stanie faktycznym, który obie strony w momencie zawierania ugody uważały za niewątpliwy, chcąc uchylić się od skutków prawnych zawartej ugody strona nie może powoływać się na pozostawanie w błędzie co do okoliczności, które były  sporne lub niepewne. Dodatkową przesłanką skuteczności powołania się na błąd jest, by postrzegany jako niewątpliwy stan faktyczny pozostawał w związku przyczynowym z powstaniem sporu lub niepewnością. Strona nie może również skutecznie obalić umowy ugody, powołując się na brak rozeznania co do jej wiążących prawnie skutków. Poza tym, błąd musi być istotny w tym sensie, że, gdyby strony wiedziały o rzeczywistym stanie rzeczy, nie powstałby spór albo niepewność, co oznacza, że nie byłoby potrzeby zawierania ugody.

Artykuł 918 KC nie wyłącza przy tym zastosowania przepisów o podstępie (art. 86 KC) w stosunku do umowy ugody. Podstęp uznawany jest za kwalifikowaną postać błędu. Również w tym przypadku strona czynności ma błędne przeświadczenie o rzeczywistym stanie rzeczy, jednak w tej sytuacji składający oświadczenie woli świadomie wprowadza w błąd drugą stronę. Jeśli zatem strona wywołała błąd podstępnie, oświadczenie woli drugiej strony będzie wadliwe bez względu na to, czy błąd był istotny, czy dotyczył treści czynności prawnej, czy dotyczył stanu faktycznego, który obie strony uważały za niewątpliwy oraz czy stan wiedzy stron o prawdziwym stanie rzeczy mógłby skutkować niepowstaniem sporu lub niepewności, ponieważ druga strona miała pełną wiedzę na temat rzeczywistej sytuacji. 

Odnalezienie dowodów co do roszczeń, których dotyczy ugoda

Kodeks cywilny odrębnie traktuje sytuację, w której w chwili zawarcia ugody stronom nie były znane dowody co do roszczeń będących jej przedmiotem. Ich późniejsze odnalezienie stwarza możliwość uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia tylko wtedy, gdy ugoda została zawarta w złej wierze.

Zła wiara w rozumieniu art. 918 § 2 KC oznacza, że jedna ze stron wiedziała o istnieniu dowodów co do roszczeń będących przedmiotem ugody i nie ujawniła ich drugiej stronie. Powyższe w praktyce powoduje, że strona, która chce uchylić się od skutków prawnych ugody będzie musiała wykazać, że druga strona wiedziała o istnieniu dowodów co do roszczeń będących jej przedmiotem i nie poinformowała jej o tym przed zawarciem ugody.

Uchylenie się od skutków prawnych ugody

Każda z powyżej przedstawionych wad oświadczenia woli powoduje inne skutki. Jeżeli strona zawierając ugodę znajdowała się w stanie zupełnie wyłączającym świadomość bądź jej oświadczenie było pozorne, złożone przez nią oświadczenie woli zawsze jest nieważne. Sytuacja ta nie wymaga odwoływania oświadczenia woli czy też jego unieważniania przed sądem.

Aby uchylić się od skutków oświadczenia woli złożonego w ugodzie pod wpływem błędu lub groźby należy zastosować tryb określony w art. 88 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie. Uprawnienie do uchylenia się wygasa: w razie błędu – z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby – z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał.

W orzecznictwie wskazuje się, że uchylenie się od skutków oświadczenia woli złożonego w ugodzie może dotyczyć jedynie całości ugody, a nie wybranych niekorzystnych jej fragmentów (tak np. Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 7 września 2005 r., III APa 30/05).