/ Wzorce umów, a ochrona konsumenta

W współczesnym obrocie gospodarczym konsumenci codziennie, często nawet nie zdając sobie z tego sprawy, zawierają różnego rodzaju umowy z wykorzystaniem standardowych wzorców umownych przygotowanych wcześniej przez przedsiębiorców. Zawierając umowę z bankiem, zakładem ubezpieczeń czy dostawcą mediów konsument w zdecydowanej większości przypadków nie ma możliwości negocjowania warunków przedstawionej mu przez drugą stronę umowy. Może jedynie zdecydować się na jej zawarcie w kształcie zaproponowanym przez przedsiębiorcę bądź zrezygnować całkiem ze związania się tak sformułowanymi postanowieniami umownymi.

Spis treści:

1. Czym jest wzorzec umowny?
2. Związanie wzorcem umownym
3. Pierwszeństwo umowy nad wzorcem
4. Wymogi dotyczące treści wzorca
5. Uznanie klauzul wzorca umownego za abuzywne

Posługiwanie się przez przedsiębiorców w relacjach z konsumentami wcześniej przygotowanymi przez nich wzorcami umownymi jest dziś całkowicie powszechne i ma na celu ujednolicenie postanowień umownych wynikających ze stosunków prawnych nawiązywanych między podmiotem stosującym wzorzec a jego kontrahentami np. w zakresie warunków reklamacji czy odstąpienia od umowy. Z uwagi na fakt, że konsument – godząc się na jednostronnie przygotowany przez przedsiębiorcę wzorzec umowy – znajduje się na słabszej pozycji względem przedsiębiorcy zajmującego się daną dziedziną gospodarki na co dzień, ustawodawca zdecydował się uregulować w Kodeksie cywilnym kwestie związane ze stosowaniem wzorców umownych, regulując m.in. wymogi dotyczące ich formy bądź dozwolonej treści.

Czym jest wzorzec umowny?

Wzorzec umowy stanowi jednostronnie przygotowany, jeszcze przed zawarciem właściwej umowy, projekt umowy przeznaczony do wielokrotnego stosowania. Zawarte w nim postanowienia mają charakter uniwersalny dla stosunków prawnych nawiązywanych przez przedsiębiorcę z jego kontrahentami. Jest on jednostronnie przygotowywany przez podmioty, które proponują kontrahentom swe usługi. Podczas korzystania z wzorca umownego rola konsumenta często sprowadza się jedynie do wypełnienia wskazanych pól, dotyczących danych osobowych, wysokości kredytu czy okresu, na jaki umowa ma zostać zawarta.

Warto wiedzieć, że za wzorzec umowny uznaje się nie tylko formularze dotyczące różnego rodzaju umów, ale także cenniki, taryfy opłat czy regulaminy – a i tak jest to wyliczenie jedynie przykładowe.

Posługiwanie się w obrocie gospodarczym wzorcami umownymi sprzyja usprawnieniu procedury zawierania umowy oraz obniżeniu związanych z tym kosztów. Wzorce umów umożliwiają również ujednolicenie warunków umów dla określonej grupy odbiorców, a więc ujednolicenie zasad nabycia określonych dóbr i usług. Posługiwanie się standardowymi klauzulami umownymi niesie jednak ze sobą również istotne ryzyko. Jednostronne przygotowanie wzorca stwarza bowiem zagrożenie, że przedsiębiorca uwzględni przede wszystkim swój interes, nie zaś interes swojego kontrahenta.

Wzorce umowne mogą określają treść pojedynczych postanowień umowy jak i w zasadzie całej umowy. Mogą być bardzo precyzyjne i szczegółowe, jak i ujęte w sposób bardzo ogólny, dotyczący najważniejszych wybranych przez strony części umowy.

Związanie wzorcem umownym

Regulacje dotyczące konkretnie wzorców umownych znajdziemy w Kodeksie cywilnym w art. 384- 385⁴.

Zgodnie z treścią art. 384 § 1 Kodeksu cywilnego, ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy – w szczególności ogólne warunki umów, wzór umowy, regulamin – wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy. Jeżeli jedna ze stron posługuje się wzorcem umowy w postaci elektronicznej, powinna udostępnić go drugiej stronie przed zawarciem umowy w taki sposób, aby mogła ona wzorzec ten przechowywać i odtwarzać w zwykłym toku czynności (art. 384 § 4).

Dla związania stron umowy wzorcem wystarczy więc, że wzorzec zostanie doręczony przez przedsiębiorcę drugiej stronie przed zawarciem właściwej umowy. Doręczenie polegać ma w omawianej sytuacji na wręczeniu drugiej stronie dokumentu obejmującego całość wzorca umownego – doręczony dokument musi bowiem obejmować całą treść wzorca. Sąd Antymonopolowy w wyroku z 17 kwietnia 2002 r., wydanym w sprawie o sygn. akt XVII Ama 81/01 stwierdził, iż w przypadku, gdy treść wzorca odsyła do jakiegokolwiek innego wzorca, musi nastąpić także doręczenie tego innego wzorca. Ustawodawca w przepisach nie określa, ile czasu musi upłynąć pomiędzy czynnością doręczenia wzorca a zawarciem właściwej umowy. Przyjmuje się, że powinien to być okres, w którym konsument miał rzeczywistą możliwość zapoznania się z treścią wzorca. Niedoręczenie wzorca umownego przed zawarciem umowy powoduje, że wzorzec nie wiąże adresata. Ten sam skutek będzie wywoływało uchybienie wymogowi zapewnienia powszechnej dostępności wzorca.

Pierwszeństwo umowy nad wzorcem

W myśl regulacji zawartej w art. 385 § 1 Kodeksu cywilnego w razie sprzeczności treści umowy z wzorcem umowy strony są związane umową. Przytoczony przepis wyraża zasadę pierwszeństwa umowy przed postanowieniami wzorca. Zasada ta działa jednokierunkowo, tzn. na rzecz regulacji umownej, niezależnie od tego, czy jest ona korzystniejsza dla strony od regulacji zawartej we wzorcu.

W przypadku zaistnienia sprzeczności między postanowieniami wzorca i umowy, prawa i obowiązki stron indywidualnie wynegocjowane przez strony mają pierwszeństwo. To one, a nie postanowienia wzorca odmiennie ustanawiające te prawa i obowiązki, będą kształtować treść stosunku prawnego istniejącego między stronami w zakresie przez nie uzgodnionym. Jak zostało wskazane powyżej, jeżeli strony w umowie uzgodniły dane kwestie w sposób mniej korzystny dla konsumenta, niż przewidywały to postanowienia wzorca, zasada pierwszeństwa również znajdzie zastosowanie. Ustawodawca tym samym daje prymat poszanowaniu woli stron, nawet jeśli działają one na swoją niekorzyść.

Wymogi dotyczące treści wzorca

W świetle postanowień art. 385 § 2 Kodeksu cywilnego wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały. Postanowienia niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumenta. Ustawodawca w odniesieniu do każdego wzorca umowy wprowadza wymóg sformułowania go jednoznacznie i w sposób zrozumiały. Wymóg ten ma więc charakter powszechny. Jest on jednak szczególnie istotny dla umów zawieranych z udziałem konsumentów. W przypadku umów zawieranych z udziałem konsumentów wyrażenie warunku umownego prostym i zrozumiałym językiem ma zapewnić konsumentowi, który nie posiada profesjonalnej wiedzy w temacie związanym z przedmiotem umowy, podjęcie świadomej i rozważnej decyzji w kwestii związania się postanowieniami danej umowy.

W orzecznictwie sądów za przykłady sformułowania wzorca umowy niejednoznacznie lub w sposób niezrozumiały uznaje się m.in. w przypadku ogólnych warunków ubezpieczenia autocasco niejednoznaczne sformułowanie zakresu odpowiedzialności i wyłączeń, odsyłanie do aktów prawnych czy regulacji niezałączonych do umowy, używanie niejasnych sformułowań, umieszczanie wyłączeń w takiej formie i w takich miejscach ogólnych warunków lub umowy, że ich poszukiwanie i odniesienie do przedmiotu umowy jest utrudnione czy też oświadczenie konsumenta, że uznaje on postanowienia “indywidualnie uzgodnionej” umowy.

W art. 385 § 2 zd. 2 Kodeksu cywilnego ustawodawca zawarł regułę interpretacyjną, zgodnie z którą niejednoznaczne postanowienia wzorca umownego należy tłumaczyć na korzyść konsumenta. Nakazuje ona przyjmować najkorzystniejsze dla konsumenta znaczenie postanowienia wzorca umownego w przypadku jego niejednoznaczności. Warto wiedzieć, że przepisu tego nie można wyłączyć zapisem umownym – skonstruowanie takiego zapisu będzie bowiem skutkowało jego nieważnością.

Uznanie klauzul wzorca umownego za abuzywne

Jednostronne kształtowanie postanowień wzorca umownego przez przedsiębiorcę wiąże się z ryzykiem narzucenia konsumentowi zapisów dla niego niekorzystnych. Zgodnie z art. 385¹ § 1 Kodeksu cywilnego postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Szczegółowo na temat niedozwolonych postanowień umownych w umowach zawieranych z konsumentami pisaliśmy tutaj (link do artykułu).

Jeżeli konsument powziął wątpliwość czy umowa, jaką przedstawił mu przedsiębiorca zawiera postanowienia, które mogą zostać uznane za niedozwolone postanowienia umowne, powinien zgłosić swoje zastrzeżenia przedsiębiorcy. Jeżeli natomiast doszło już do podpisania umowy zawierającej niedozwolone postanowienia umowne przez konsumenta, to zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego klauzule takie nie wiążą konsumenta z mocy prawa. Nieoceniony może tu okazać się doświadczony prawnik, który wesprze konsumenta zarówno na etapie analizy postanowień umowy jak i podczas ewentualnego sporu z przedsiębiorcą w przedmiocie niezwiązania konsumenta postanowieniami niedozwolonych zapisów umownych.