/ Klauzula waloryzacyjna – czym jest oraz jakie skutki powoduje zawarcie jej w umowie

Siła nabywcza pieniądza, a więc jego realna wartość, zmienia się w wyniku zmian zachodzących w gospodarce i jest to zupełnie normalne zjawisko. Z powszechnym i naturalnym zjawiskiem zmiany wartości nabywczej pieniądza wiąże się ryzyko pokrzywdzenia jednej ze stron zobowiązania, wynikającego stąd, że świadczenie pieniężne w chwili jego spełniania ma inną (przeważnie mniejszą) wartość nabywczą, niż miało w chwili powstawania zobowiązania. Z taką sytuacją możemy mieć do czynienia w szczególności w wyniku zawarcia długoterminowej umowy opiewającej na świadczenie pieniężne. Przykładowo, zawierając umowę w 2014 r., w której strony umówiły się na zapłatę co miesiąc kwoty 500,00 zł, kwota ta w 2024 r. ma o wiele mniejszą siłę nabywczą niż 10 lat wcześniej. Mimo tego, że cyklicznie otrzymujemy z tytułu zawartej umowy środki finansowe w tej samej wysokości, to faktycznie zarabiamy coraz mniej. Możemy jednak zabezpieczyć się przez negatywnymi skutkami zmiany siły nabywczej pieniądza, wprowadzając do umowy klauzulę waloryzacyjną, której poświęcony jest niniejszy artykuł.

Spis treści:

1. Klauzula waloryzacyjna w umowie
2. Inny niż pieniądz miernik wartości
3. Waloryzacja sądowa

Klauzula waloryzacyjna w umowie

Zabezpieczeniu się przed ryzykiem związanym ze zmianą siły nabywczej pieniądza służy przewidziana w art. 358¹ Kodeksu cywilnego możliwość zawarcia w umowie tzw. klauzuli waloryzacyjnej.

Zgodnie ze wspomnianym artykułem:

Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. (art. 358¹ § 1)

Strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości. (art. 358¹ § 2)

Jak wynika z przytoczonych przepisów, klauzula waloryzacyjna to taki zapis w umowie, który przewiduje, że wysokości świadczenia pieniężnego (sumy pieniężnej, którą dłużnik będzie miał zapłacić wierzycielowi) zostanie określona poprzez odniesienie się do innego miernika wartości, niż pieniądz.

W umowie nie zostanie więc wskazana konkretna kwota świadczenia, lecz tylko sposób jej obliczenia w momencie, gdy nadejdzie termin wykonania płatności.

Inny niż pieniądz miernik wartości

W art. 358¹ § 2 Kodeksu cywilnego ustawodawca wskazał jedynie, że zastosowanie w klauzuli waloryzacyjnej ma mieć inny niż pieniądz miernik wartości, nie podając przy tym, co dokładnie może być takim zastępczym miernikiem.

W praktyce najczęściej jako miernik wartości w umowie stosuje się klauzule:

• Walutowe (wartość świadczenia oblicza się wówczas w odniesieniu do waluty obcej);
• Indeksowe (jako miernik wartości można wskazać np. wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych podawany przez GUS, a więc stopę inflacji);
• towarowe (miernikiem wartości może być cena konkretnego towaru, np. różnych materiałów, kamieni szlachetnych, zboża);
• wynagrodzenia (np. wysokość minimalnego wynagrodzenia czy wysokość przeciętnego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku).

Są to jedynie przykładowe mierniki wartości, które znajdują zastosowanie w konstrukcji klauzuli waloryzacyjnej. Ustawa nie ogranicza rodzajów przedmiotów, które mogą posłużyć jako miernik wartości i wyznaczać wysokość świadczenia pieniężnego. Zgodnie z zasadą swobody umów wyrażoną w art. 353¹ Kodeksu cywilnego strony umowy mogą przyjąć w zasadzie dowolny miernik wartości zobowiązania pieniężnego inny niż pieniądz, byleby treść lub cel postanowienia umownego nie sprzeciwiały się właściwości stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

Klauzule waloryzacyjne mogą być zamieszczane w zasadzie we wszelkich rodzajach umów. Często można je spotkać w umowach kredytów hipotecznych, ubezpieczeniowych, najmu czy sprzedaży poszczególnych usług.

Warto pamiętać, że klauzule waloryzacyjne, tak jak wszystkie klauzule umowne, powinny być skonstruowane starannie i jednoznacznie, aby ich rozumienie nie budziło wątpliwości, a także aby mechanizm działania i stosowania klauzuli był zrozumiały dla wszystkich stron umowy. Niejednoznaczne zapisy umowy mogą powodować trudności w jej wykonaniu, a także skutkować powstawaniem sporów pomiędzy stronami, wynikającymi np. z różnego rozumienia postanowień umowy.

Waloryzacja sądowa

Zdarzają się sytuacje, w których strona umowy – z uwagi na brak odpowiedniego zapisu w umowie  – zwraca się do sądu o waloryzację świadczenia. Taką możliwość przewiduje art. 358¹ § 3 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym:

W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie.

Jeżeli strony umowy nie zamieściły w niej klauzuli waloryzacyjnej, to domaganie się zmiany wysokości czy sposobu spełnienia świadczenia przez sąd jest uzależnione od spełnienia kilku przesłanek.

Po pierwsze, musi dojść do istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza, zaistniałej po powstaniu zobowiązania, a przed jego wygaśnięciem. Przepisy nie precyzują, kiedy dokładnie będziemy mieć do czynienia z istotną zmianą siły nabywczej pieniądza. O istotności zmiany rozstrzyga to, o ile realna wartość sumy pieniężnej, na jaką opiewa zobowiązanie, odbiega w chwili orzekania przez sąd od jej wartości w chwili powstania zobowiązania, wobec czego należy mieć na uwadze, że jedynie niewielkie zmiany wartości nie będą skutkować dokonaniem zmiany przez sąd. Po drugie sąd, zmieniając wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego na żądanie jednej ze stron umowy, musi mieć na uwadze interesy obu stron oraz zasady współżycia społecznego.

Dokonując sądowej waloryzacji świadczenia pieniężnego sąd może zmodyfikować zobowiązanie poprzez zmianę jego wysokości lub sposobu jego spełnienia. Sąd może zatem m.in. zmienić termin płatności, rozłożyć świadczenie na raty lub też istniejące raty skapitalizować, ewentualnie zmienić terminy zapłaty rat, ich liczbę i, odpowiednio, wysokość. W praktyce najczęstszym sposobem ingerencji sądu w zobowiązanie jest zmiana wysokości świadczenia pieniężnego. Przykładowo, jeżeli zmiana siły nabywczej pieniądza polega na jej zmniejszeniu (inflacja), do zmiany wysokości świadczenia dojdzie poprzez zwiększenie należnej wierzycielowi od dłużnika sumy pieniężnej.

Jeśli planujemy zawrzeć długoterminową umowę, na podstawie której mamy uzyskiwać świadczenie pieniężne, warto rozważyć zamieszczenie w niej klauzuli waloryzacyjnej, szczególnie, gdy działamy jako przedsiębiorca. Zgodnie bowiem z art. 358¹ § 4 Kodeksu cywilnego z żądaniem zmiany wysokości lub sposobu spełnienia świadczenia pieniężnego nie może wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa. Powyższe oznacza, że przedsiębiorca nie ma możliwości wystąpienia o sądową waloryzację świadczenia w oparciu o art. 358¹ Kodeksu cywilnego.