/ Miarkowanie przez sąd wysokości prowizji w umowie pożyczki w przypadku stwierdzenia abuzywności postanowień umownych dotyczących dodatkowych kosztów

Postanowienia umów pożyczkowych, których stroną jest konsument, w świetle obowiązującego prawa podlegają badaniu przez Sąd z urzędu. Sąd, analizując dokumentację pożyczkową sprawdza m.in., czy umowa nie zawiera niedozwolonych postanowień umownych, których przykładowy katalog znajduje się w art. 385³ Kodeksu cywilnego. Za niedozwolone postanowienia umowne (inaczej abuzywne), zgodnie z treścią art. 385¹ § 1 Kodeksu cywilnego, uważa się te postanowienia umowy zawieranej z konsumentem, które nie zostały uzgodnione z nim indywidualnie i które kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy.

Abuzywność postanowienia umowy skutkuje tym, że obowiązek przewidziany tym postanowieniem umownym nie istnieje z mocy samego prawa, w wyniku czego klauzule umowne przewidujące np. rażąco wygórowaną prowizję nie wiążą konsumenta ze skutkiem już od momentu zawarcia umowy. Zdarzają się jednak sytuacje, w których Sąd, uznając postanowienie umowne zastrzegające rażąco wygórowaną prowizję za niedozwolone postanowienie umowne, dopuszcza się tzw. miarkowania zawyżonych opłat wynikających z abuzywnych postanowień umownych. Redukcja wysokości prowizji zastrzeżonej w umowie, ma w ocenie Sądu, zapewniać powrót do warunków uczciwych, a więc takich, które nie byłyby kwestionowane, gdyby były w umowie od początku.

Jako przykład można wskazać sytuację, w której umowa pożyczki, przy kwocie kapitału udostępnionego pożyczkobiorcy w wysokości 5 000,00 zł na okres 12 miesięcy, przewiduje oprócz odsetek, także prowizję w wysokości 5000,00 zł. Sąd, uznając prowizję w zastrzeżonej w umowie wysokości, za naruszającą interesy konsumenta i sprzeczną z zasadami współżycia społecznego, stwierdza, że wystarczająca dla pożyczkodawcy będzie prowizja jedynie w wysokości 2 000,00 zł, obniżając tym samym pierwotną wysokość opłaty i utrzymując w mocy postanowienie umowne dotyczące prowizji jedynie co do kwoty 2 000,00 zł.

Należy sobie jednak odpowiedzieć na pytanie, czy na podstawie powszechnie obowiązujących przepisów, zarówno prawa krajowego jak i unijnego, Sąd jest uprawniony do miarkowania wysokości prowizji, która została uznana przez niego za niedozwolone postanowienie umowne?

Redukcja utrzymująca skuteczność

Praktyka opisana powyżej to tzw. “redukcja utrzymująca skuteczność”. Jak jednak słusznie wskazał m.in. Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z dnia 28 września 2016 r., sygn. akt XXVII Ca 678/16 stosowanie zabiegu “redukcji utrzymującej skuteczność” jest niedopuszczalne.

W uzasadnieniu powyższego wyroku Sąd Okręgowy w Warszawie wskazał, iż

“trafnie przyjmuje się, że taki zabieg prowadzi do nadmiernie dowolnych rezultatów interpretacyjnych sprzecznych z autonomią stron, stawiając jednocześnie sąd w roli “pomocnika” strony nieuczciwej (tj. stosującej klauzulę abuzywną). Godzi on w nakaz transparentności wzorca umowy. Przemawiają przeciwko niemu także względy prewencji ogólnej, ponieważ ogranicza się konsekwencje, które ponosi podmiot stosujący postanowienia nieuczciwe”.

Podkreślenia wymaga, iż korzystanie z “redukcji utrzymującej skuteczność” zostało zakwestionowane także m.in. w orzecznictwie Sądu Najwyższego (przykładowo w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2007 r. (III CZP 62/07, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 87) oraz w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (np. w wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 14 czerwca 2012 r. w sprawie C-618/10).

Miarkowanie prowizji w świetle prawa unijnego

Jeżeli jedyną sankcją dla przedsiębiorcy miałby być powrót do warunków uczciwych, to jest oczywiste, że przepisy chroniące konsumenta, w tym zwłaszcza Dyrektywa 93/13/EWG, nie miałyby żadnego praktycznego efektu – przedsiębiorca ryzykowałby co najwyżej powrotem do takich warunków, jakie powinny obowiązywać w umowie od początku. Do Sądu należy wyłącznie i jedynie wykluczenie stosowania nieuczciwego warunku umownego, tak aby nie mógł on wywoływać wiążącego skutku wobec konsumenta, przy czym Sąd ów nie jest uprawniony do zmiany treści tego warunku (tak też Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w wyroku z dnia 14 czerwca 2012 r., Banco Español de Crédito, C 618/10, EU:C:2012:349).

W tym miejscu należy przytoczyć treść art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13/EWG, zgodnie z którym Państwa Członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków.

Art. 7 ust. 1 Dyrektywy 93/13/EWG stanowi natomiast, iż zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów Państwa Członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami.

Z powyższych rozważań wynika, iż art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że warunek umowny uznany za nieuczciwy należy co do zasady uznać za nigdy nieistniejący, tak by nie wywoływał on skutków wobec konsumenta. W związku z tym sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru takiego warunku powinno mieć co do zasady skutek w postaci przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w braku rzeczonego warunku. Sąd jest więc zobowiązany wyłączyć całkowicie nieuczciwy warunek umowny nakazujący zapłatę kwot, które okazują się nienależne.

Jak wynika z powyższego, nie ma podstaw prawnych do miarkowania wynagrodzenia prowizyjnego do wysokości uczciwej. W konsekwencji Sąd, który uznał dane postanowienie umowne za klauzulę abuzywną, nie jest uprawiony do miarkowania zastrzeżonej dla pożyczkodawcy prowizji. Skoro Sąd stwierdził abuzywność klauzuli dotyczącej wynagrodzenia prowizyjnego, to klauzula taka w całości nie ma mocy wiążącej dla konsumenta, którego nie obciąża obowiązek zapłaty pożyczkodawcy jakiejkolwiek sumy pieniędzy tytułem nieważnej prowizji.