/ Nowelizacja przepisów Kodeksu cywilnego regulujących instytucję wyzysku – poszerzenie możliwości stosowania i wydłużenie terminu do skorzystania z uprawnień
W dniu 27 grudnia 2021 r. Prezydent podpisał ustawę z dnia 2 grudnia 2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2021 poz. 2459), obejmującą zmiany m. in. w zakresie instytucji wyzysku uregulowanej w art. 388 Kodeksu cywilnego. Wprowadzone modyfikacje mają na celu przede wszystkim zaktualizowanie i doprecyzowanie norm prawnych zawartych w Kodeksie cywilnym tak, aby znajdowały one zastosowanie do praktyk rynkowych, które wykształciły się w ostatnich latach w obrocie prawnym i zagwarantowaniu tym samym należytego standardu ochrony prawnej.
Spis treści:
Instytucja wyzysku
Zgodnie z obecnym brzmieniem art. 388 § 1 Kodeksu cywilnego, z wyzyskiem mamy do czynienia w sytuacji, gdy jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia. Wówczas druga, wyzyskiwana strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy. Uprawnienia powyższe wygasają jednak z upływem lat dwóch od dnia zawarcia nieuczciwej umowy.
W ostatnich latach w obrocie prawnym wykształciły się praktyki rynkowe polegające na zawieraniu umów, które wywoływały skutki bardzo podobne do tych charakteryzujących wyzysk, jednak formalnie niemieszczących się w zakresie zastosowania tej instytucji, o którym mowa w art. 388 Kodeksu cywilnego. Jak czytamy w uzasadnieniu projektu ustawy wprowadzającej zmiany, wśród wspomnianych praktyk rynkowych można wyróżnić cztery najpowszechniejsze sytuacje:
1. proceder nakłaniania osób starszych, przy zastosowaniu technik marketingowych, do nabywania rzeczy ruchomych codziennego użytku po zawyżonych cenach – stosowane techniki sprzedaży utrudniają rozważenie oferty, co skutkuje zawarciem umowy sprzedaży pod wpływem sugestii, bez potrzebnego namysłu;
2. problem umów o tzw. pożyczki chwilowe, udzielanych przez instytucje parabankowe klientom znajdującym się w sytuacjach – przynajmniej w pewnym stopniu – przymusowych;
3. proceder tzw. przewłaszczeń na zabezpieczenie – umów pożyczki, w których zabezpieczeniem niskiej kwotowo pożyczki jest przeniesienie własności nieruchomości o wielokrotnie wyższej wartości;
4. zjawisko zawierania umów franczyzy, które zastrzegają nieproporcjonalnie duże świadczenia od franczyzobiorców, a które również bywają zawierane w sytuacji niepełnej wiedzy franczyzobiorcy o rzeczywistej wartości świadczeń oferowanych w zamian przez franczyzodawcę.
W powyżej wskazanych sytuacjach niejednokrotnie dochodzi do transferu ekonomicznego, który niesie ze sobą bardzo negatywne konsekwencje dla strony wyzyskanej, w wielu przypadkach z egzekucją i niewypłacalnością włącznie. Osoby wyzyskane natomiast, ze względu na rozmaite przeszkody (głównie finansowe, ale także zdrowotne i edukacyjno-informacyjne), przeważnie rezygnują z ochrony swoich interesów, nie wykorzystując przysługujących im środków ochrony prawnej.
Modyfikacja przepisu art. 388 Kodeksu cywilnego
Ustawodawca dostrzegł kształtowanie się opisanych powyżej negatywnych zjawisk, w których dochodzi do wykorzystywania „słabszego” przez „silniejszego”, i postanowił na nie zareagować wprowadzając modyfikacje kodeksowej instytucji wyzysku i nadając art. 388 § 1 brzmienie o poniższej treści:
Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo, niedoświadczenie lub brak dostatecznego rozeznania drugiej strony co do przedmiotu umowy, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może według swego wyboru żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia albo unieważnienia umowy.
Wśród okoliczności uzasadniających ocenę, że mamy do czynienia z wyzyskiem, ustawodawca dodał nową przesłankę „braku dostatecznego rozeznania”, co rozwiązuje pojawiającą się do tej pory w orzecznictwie sądów potrzebę dokonywania szerokiej interpretacji dotychczasowej przesłanki niedoświadczenia ofiary wyzysku. Znowelizowany przepis wprowadza również dla strony wyzyskiwanej uprawnienie, polegające na prawie wyboru roszczenia pomiędzy zmniejszeniem swojego świadczenia lub zwiększeniem świadczenia jej należnego a żądaniem unieważnienia umowy. Zatem to do strony wyzyskiwanej będzie należał wybór, czy chce zmienić istniejące zobowiązanie czy ma ono zostać całkowicie zniesione.
Ponadto, ustawodawca postanowił wydłużyć termin do skorzystania z powyższych uprawnień, wskazując w zmienionym art. 388 § 2 Kodeksu cywilnego, że uprawnienia określone w § 1 wygasają z upływem lat trzech od dnia zawarcia umowy (w przypadku żądań wynikających z umowy zawartej między przedsiębiorcami) a jeżeli stroną umowy jest konsument – z upływem lat sześciu.
Ograniczenie uprawnienia do powoływania się na wyzysk krótkim dwuletnim terminem zawitym w rzeczywistości powodowało, że ochrona przewidziana w art. 388 Kodeksu cywilnego była często jedynie iluzoryczna, bowiem osoba, która w momencie zawarcia umowy była niedołężna, niedoświadczona, znajdowała się w przymusowym położeniu lub nie posiadała dostatecznego rozeznania, nie była w stanie w ciągu dwóch lat nie tylko zorientować się, że padła ofiarą wyzysku, ale też podjąć racjonalne kroki w celu dochodzenia swoich praw.
Aby wzmocnić pozycję prawną wyzyskanego, ustawodawca zdecydował się również na dodatnie w art. 388 Kodeksu cywilnego §11 wprowadzającego domniemanie, zgodnie z którym jeżeli wartość świadczenia jednej ze stron przewyższa co najmniej dwukrotnie wartość świadczenia wzajemnego, domniemywa się, że niewspółmierność świadczeń ma charakter rażący.
Przepisy znowelizowanego art. 388 Kodeksu cywilnego znajdą zastosowanie do umów zawartych po dniu wejścia w życie ustawy nowelizującej, która w powyższym zakresie wchodzi w życie z dniem 30 czerwca 2022 r.
