/ Odwołanie darowizny

Darowizna jest umową, na podstawie której darczyńca bezpłatnie przekazuje obdarowanemu określone korzyści majątkowe. Nieodpłatność, jako zasadnicza cecha darowizny powoduje, że umowa ta często jest zawierana pomiędzy osobami bliskimi, które łączą silne więzi emocjonalne. Mimo, że jest to często akt dobrej woli, przewidujący trwałe przekazanie pewnego składnika majątku, polskie prawo dopuszcza możliwość odwołania darowizny w określonych przypadkach. W niniejszym artykule przyjrzymy się szczegółowo instytucji odwołania darowizny, z uwzględnieniem przesłanek prawnych, procedury oraz skutków tego działania.

Podstawy prawne darowizny

Instytucja darowizny w polskim prawie cywilnym jest uregulowana w Kodeksie cywilnym, a dokładnie w art. 888–902. Umowa darowizny powinna zostać zawarta w formie aktu notarialnego, jednakże darowizna zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione. Powyższe zastrzeżenie nie dotyczy jednak umowy darowizny, której przedmiotem jest nieruchomość – umowa darowizny nieruchomości dla swej skuteczności bezwzględnie wymaga formy aktu notarialnego.

Jak już była o tym mowa na wstępie, darowizna to umowa darczyńcy z obdarowanym, na mocy której darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego przysporzenia kosztem swojego majątku na rzecz obdarowanego, a ten przysporzenie to przyjmuje. Stwarza to możliwość wypowiedzenia się obdarowanego, czy chce on dane przysporzenie przyjąć, czy też nie. W ten sposób nie są naruszane interesy obdarowanego, który może sprzeciwić się niechcianym przysporzeniom.

Umowa darowizny dochodzi do skutku w momencie jej przyjęcia przez obdarowanego, jednakże prawo przewiduje sytuacje, w których darczyńca ma możliwość odwołania darowizny.

Przesłanki odwołania darowizny

Odwołanie darowizny nie jest możliwe w każdej sytuacji. Znaczenie ma również to, czy darowizna została już wykonana, czy też nie. Przepisy przewidują dwie główne przesłanki, które mogą uzasadniać odwołanie darowizny: pogorszenie sytuacji majątkowej darczyńcy oraz rażąca niewdzięczność obdarowanego.

Zgodnie z art. 896 Kodeksu cywilnegodarczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania, odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.

Uprawnienie do odwołania darowizny jeszcze niewykonanej, z przyczyn określonych w art. 896 Kodeksu cywilnego, jest uprawnieniem ściśle osobistym darczyńcy, związanym z jego sytuacją powstałą już po zawarciu umowy darowizny, a przed jej wykonaniem.  Zdarzeniem uzasadniającym odwołanie darowizny jeszcze niewykonanej jest taka zmiana stanu majątkowego darczyńcy (zaistniała już po zawarciu umowy darowizny), która powoduje, że wykonanie darowizny skutkowałoby uszczerbkiem dla jego własnego utrzymania. Darowizna nie może zostać wykonana, jeśli jej realizacja groziłaby darczyńcy brakiem środków na utrzymanie. Przepis ten ma na celu ochronę darczyńcy przed sytuacją, w której oddanie majątku obdarowanemu naraziłoby go na trudną sytuację życiową.

Za przyczynę uzasadniającą odwołanie darowizny na gruncie art. 896 Kodeksu cywilnego nie może być jednak uznane pogorszenie się sytuacji majątkowej darczyńcy, które jest wynikiem faktu zawarcia samej umowy darowizny, gdyż darczyńca, dobrowolnie podejmując decyzję o uszczupleniu swojego majątku w drodze darowizny, powinien liczyć się z faktem, że pogorszy to jego stan majątkowy. 

Odwołanie darowizny wykonanej może natomiast wystąpić, gdy darczyńca popadnie w niedostatek. Zgodnie bowiem z art. 897 Kodeksu cywilnego jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.

O istnieniu niedostatku można mówić wtedy, gdy uprawniony nie ma możliwości zaspokojenia w całości lub w części swoich minimalnych, podstawowych i usprawiedliwionych potrzeb własnymi siłami. Niemożność zaspokojenia przez uprawnionego wszelkich jego usprawiedliwionych potrzeb nie jest jeszcze równoznaczna ze stanem niedostatku – zachodzi on dopiero wówczas, gdy istnieje niemożność zaspokojenia potrzeb niezbędnych, a nie wszystkie potrzeby usprawiedliwione są potrzebami niezbędnymi. Stan ten powinien być oceniany na tle konkretnych okoliczności dotyczących danej osoby.

Najbardziej powszechną przyczyną odwołania darowizny jest rażąca niewdzięczność obdarowanego. Zgodnie z art. 898 § 1 Kodeksu cywilnego, darczyńca może odwołać darowiznę, jeśli obdarowany dopuścił się wobec niego rażącej niewdzięczności. Przepisy nie precyzują, co dokładnie należy rozumieć przez rażącą niewdzięczność, dlatego ocena każdego przypadku musi być indywidualna, z uwzględnieniem konkretnych okoliczności.

Przykłady rażącej niewdzięczności mogą obejmować:

• przemoc fizyczną wobec darczyńcy,
• poważne zniewagi słowne,
• zaniedbanie obowiązków rodzinnych wobec darczyńcy,
• odmowa pomocy darczyńcy w potrzebie.

Podkreślenia wymaga fakt, że dla skutecznego odwołania darowizny konieczne jest, aby niewdzięczność była rażąca, czyli wyjątkowo ciężka i nieakceptowalna z punktu widzenia norm społecznych. Zwykłe nieporozumienia, kłótnie rodzinne czy drobne przykrości nie będą uzasadniać odwołania darowizny. Co również istotne, prawo do odwołania darowizny wyklucza przebaczenie przez darczyńcę obdarowanemu jego rażącej niewdzięczności.

Rażąca niewdzięczność obdarowanego względem darczyńcy umożliwia odwołanie darowizny bez względu na to, czy darowizna została już wykonana, czy nie. Także bowiem w wypadku darowizny wykonanej darczyńca może ją odwołać i pozbawić w ten sposób obdarowanego przysporzenia wynikającego z darowizny. Jedynym wymogiem jest wystąpienie rażącej niewdzięczności już po zawarciu umowy darowizny.

Termin i procedura

Zgodnie z art. 899 § 3 Kodeksu cywilnego, odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności musi nastąpić w terminie jednego roku od momentu, gdy darczyńca dowiedział się o niewdzięcznym zachowaniu obdarowanego. Termin ten liczy się od dnia, w którym darczyńca dowiedział się o tej przesłance. Bez znaczenia w takim przypadku jest data zawarcia umowy darowizny. Po upływie tego okresu, prawo do odwołania darowizny wygasa.

W przypadku odwołania darowizny z powodu pogorszenia się sytuacji majątkowej darczyńcy, przepisy nie przewidują konkretnego terminu, jednak odwołanie powinno nastąpić niezwłocznie po wystąpieniu przesłanki niedostatku.

Odwołanie darowizny powinno zostać dokonane w formie oświadczenia woli złożonego obdarowanemu na piśmie. Dla odwołania darowizny nie jest konieczna jakaś ściśle określona treść. Ważne, by oświadczenie o odwołaniu darowizny było zrozumiałe i zawierało powód odwołania. 

Oświadczenie darczyńcy staje się skuteczne z chwilą, gdy doszło do obdarowanego w taki sposób, że obdarowany miał możliwość zapoznania się z jego treścią. Złożenie stosownego oświadczenia przez darczyńcę nie jest jednak równoznaczne z wykonaniem odwołania, bowiem aby doszło do zwrotu darowizny, obdarowany musi dokonać jej przekazania na rzecz darczyńcy. Jeżeli przedmiotem darowizny jest nieruchomość to konieczne jest oświadczenie woli złożone przez obdarowanego w formie aktu notarialnego (zwrotne przeniesienie własności nieruchomości). Jeżeli obdarowany – pomimo odwołania darowizny – nie dokona zwrotu przedmiotu darowizny, darczyńcy pozostaje dochodzenie swoich praw na drodze sądowej. Wówczas sąd ocenia, czy rzeczywiście doszło do rażącej niewdzięczności, bądź czy sytuacja majątkowa darczyńcy uległa takiemu pogorszeniu, że uzasadnia to odwołanie darowizny.

Warto również zaznaczyć, że nie ma możliwości odwołania darowizny, zarówno wykonanej jak i niewykonanej, gdy czyni ona zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego. Dotyczy to sytuacji, w których darowizna była czymś słusznym, moralnie usprawiedliwionym i potrzebnym. Taka kwalifikacja zawsze pozostaje do oceny sądu.

Podsumowując odwołanie darowizny to instytucja, która ma na celu ochronę darczyńcy przed skutkami niewłaściwego zachowania obdarowanego lub przed nieprzewidzianymi trudnościami finansowymi. Niemniej jednak, możliwość jej zastosowania jest ograniczona ścisłymi przesłankami, które muszą być spełnione, aby mogła ona skutecznie dojść do skutku. Każdy przypadek powinien być rozpatrywany indywidualnie, a procedura odwołania darowizny wymaga zachowania odpowiednich form i terminów. Instytucja ta stanowi ważny element ochrony interesów darczyńcy, zwłaszcza w kontekście relacji rodzinnych i majątkowych.