/ Testament audiowizualny jako nowa forma testamentu ustnego – planowane zmiany w prawie spadkowym

Dynamiczny rozwój technologii oraz ciągłe zmiany w sposobie komunikacji społecznej sprawiły, że ustawodawcy na całym świecie coraz częściej rozważają modyfikacje tradycyjnych instytucji prawnych, aby dostosować je do współczesnych realiów. Jednym z takich pomysłów jest wprowadzenie testamentu audiowizualnego jako nowoczesnej formy testamentu ustnego. W Polsce takie zmiany planowane są w ramach reformy prawa spadkowego. W niniejszym artykule przybliżymy charakterystykę tej propozycji, jej potencjalne zalety i wady oraz wyzwania, jakie mogą wynikać z jej wprowadzenia. Zapraszamy do lektury!

Testament audiowizualny – czym jest i dlaczego jest potrzebny?

Ministerstwo Sprawiedliwości pracuje nad kolejną nowelizacją Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania cywilnego. Tym razem zmianie mają podlegać przepisy dotyczące form testamentu orazprocedury cywilnej w zakresie postępowań spadkowych. Wśród szczególnych form testamentów, obok testamentu ustnego (o którym więcej pisaliśmy tutaj link), podróżnego i wojskowego, pojawić ma się również zupełnie nowa forma testamentu w postaci testamentu audiowizualnego.

Testament audiowizualny to forma testamentu, w której ostatnia wola testatora ma zostać utrwalona w formie nagrania wideo, zawierającego zarówno obraz, jak i dźwięk. Taka forma testamentu pozwoli na zachowanie spontaniczności oraz naturalności wypowiedzi spadkodawcy, co może mieć szczególne znaczenie w sytuacjach nagłych, gdy brak jest możliwości sporządzenia testamentu pisemnego lub jego notarialnej wersji.

Obecnie obowiązujące przepisy prawa spadkowego przewidują kilka form testamentów, takich jak testament własnoręczny, notarialny czy ustny, jednak każda z nich posiada pewne ograniczenia. Testament ustny wymaga obecności trzech świadków oraz jego potwierdzenia pisemnego lub w formie zeznań w sądzie. W praktyce trudno jest jednak zapewnić spełnienie tych wymogów, co często prowadzi do unieważnienia testamentów ustnych. Niejednokrotnie utrudnione bywa również sporządzenie testamentu w formie pisemnej lub notarialnej, na przykład z uwagi na nagłość zdarzenia powodującego zagrożenie życia. Testament audiowizualny może stanowić odpowiedź na te problemy, oferując bardziej elastyczne i nowoczesne rozwiązanie.

Planowane zmiany

Do Kodeksu cywilnego ma zostać dodany nowy art. 952 § 1¹,  regulujący sposób sporządzenia nowej formy testamentu – testamentu ustnego audiowizualnego. Ostatnia wola testatora może zostać wówczas utrwalona za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk na trwałym nośniku informacji, umożliwiającym ich odtworzenie. Projekt zakłada elastyczne podejście sądu do definicji trwałego nośnika – może to być więc np. telefon. Taki sposób sporządzenia testamentu ma umożliwić testowanie jak największej liczbie osób, które znajdą się w sytuacji zagrożenia życia.

Ustawodawca jednocześnie słusznie dostrzega zagrożenia związane z fałszowaniem tego typu testamentu z uwagi na  bardzo szybki rozwój sztucznej inteligencji, co sprawia, że testament ustny audiowizualny nie będzie zaliczany do formy zwykłej, ale – tak jak w przypadku testamentu ustnego – będzie on formą szczególną.

Utrwalenia ostatniej woli w formie testamentu audiowizualnego może dokonać zarówno sam testator jak i inna osoba. Spadkodawca w oświadczeniu powinien podać miejsce i datę sporządzenia testamentu. Testament audiowizualny będzie musiał zostać nagrany w taki sposób, aby jednoznacznie potwierdzić tożsamość testatora oraz jego zdolność do podejmowania decyzji. Sąd ma bowiem badać stan świadomości i swobody testatora w chwili testowania.

Skorzystanie z tej formy testamentu ma warunkować sytuacja nagłego zagrożenia życia. W przypadku testamentu audiowizualnego dwie alternatywne okoliczności pozwalające na sporządzenie testamentu ustnego zostaną niejako połączone: będzie on sporządzony ważnie, jeżeli wskutek szczególnych i nagłych okoliczności, uzasadniających obawę rychłej śmierci spadkodawcy, zachowanie zwykłej formy testamentu będzie niemożliwe lub nadmiernie utrudnione.

Inaczej niż w przypadku „klasycznego” testamentu ustnego nie będzie konieczna obecność świadków. Każda osoba posiadająca dostęp do trwałego nośnika informacji, na którym utrwalony  został testament ustny audiowizualny będzie zobowiązania dostarczyć go do sądu w terminie miesiąca od jego sporządzenia lub 3 miesięcy od chwili śmierci spadkodawcy. Sąd sporządzi protokół z odtworzenia takiego testamentu stosując dotychczasowe przepisy o protokole otwarcia i ogłoszenia testamentu. Nośnik będzie przechowywany w szafie pancernej sądu. 

W opisie planowanych zmian przewidziano, że testament sporządzony w takiej formie straci moc z upływem miesiąca od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie form testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca umrze przed upływem terminu. Utrata mocy będzie więc następować w dość krótkim czasie od ustania okoliczności uniemożliwiających lub utrudniających sporządzenie testamentu w formie zwykłej. Sformułowanie „traci moc” należy przy tym rozumieć, jako określające stan taki, jakby testament nigdy nie został sporządzony, a żadne z zawartych w nim rozrządzeń nie wywoływało skutków prawnych.

Zalety i ryzyka związane z testamentem audiowizualnym

Wprowadzenie testamentu audiowizualnego może przynieść szereg korzyści, takich jak np.:

• Większa autentyczność – nagranie wideo pozwala uchwycić mowę ciała, ton głosu oraz emocje testatora, co może stanowić dodatkowy dowód jego szczerych intencji;
• Eliminacja potrzeby świadków – testament audiowizualny może być sporządzony bez obecności świadków, co jest szczególnie ważne w sytuacjach nagłych;
• Większa elastyczność – w przeciwieństwie do tradycyjnych form, nagranie może zostać wykonane niemal wszędzie, co czyni tę formę bardziej dostępną;
• Redukcja sporów spadkowych – precyzyjne nagranie może ograniczyć możliwość interpretacji testamentu w sposób niezgodny z wolą testatora.

Pomimo licznych zalet, wprowadzenie testamentu audiowizualnego wiąże się również z pewnymi trudnościami i ryzykami:

• Problemy techniczne – niewłaściwa jakość nagrania, brak odpowiednich zabezpieczeń lub zatarcie danych mogą podważyć wiarygodność testamentu;
• Zarzuty co do autentyczności – możliwość podważenia testamentu ze względu na potencjalne manipulacje cyfrowe;
• Problemy interpretacyjne – nieprecyzyjne wypowiedzi testatora mogą prowadzić do sporów.

Pomysł wprowadzenia testamentu audiowizualnego do polskiego prawa spadkowego stanowi odpowiedź na zmieniające się potrzeby społeczeństwa i rozwój technologiczny. Gdyby ustawodawca zdecydował się wprowadzić tę instytucję do polskiego porządku prawnego, byłyby to pierwsze tego rodzaju rozwiązania prawne w skali całej Europy. Chociaż ta forma testamentu niesie za sobą liczne korzyści, takie jak większa autentyczność czy elastyczność, jej implementacja będzie wymagać starannego zaprojektowania przepisów oraz systemów zabezpieczających przed nadużyciami. Kluczowe będzie również edukowanie społeczeństwa na temat nowych możliwości i zasad korzystania z testamentów audiowizualnych. Reforma prawa spadkowego w tym zakresie może stanowić ważny krok w kierunku modernizacji systemu prawnego i dostosowania go do wymogów XXI wieku. Należy jednak pamiętać, że nowe przepisy są jeszcze w fazie projektowania, a ich ostateczny kształt może różnić się od wstępnych założeń.